04-2004 | TRUYỆN

BỨC TRANH THỜ

  VŨ THƯ HIÊN

1.

Cuộc chuyển trại diễn ra đột ngột. Không một dấu hiệu báo trước. Tịnh không. Mà ai, chứ tù thì tinh lắm lắm. Một động thái bé nhỏ nhất, mơ hồ nhất của Ban Giám thị, chỉ cần khác thường một tí thôi, không cần nhiều, lập tức được các bình luận gia ghi nhận, phân tích, và cho ra ngay một kết luận, trong phần lớn trường hợp nêu không đúng hẳn thì cũng gần đúng.

Vậy mà không một ai biết trước cuộc chuyển trại ấy. Mọi sự đều diễn ra bình thường trong những ngày trước đó. Ðùng một cái, tai học ập đến. Mọi người tá hỏa tam tinh, nhớn nhác, mặt xám ngoét, nhưng đến lúc ấy thì không còn gì để làm nữa rồi, không kịp nữa rồi.

Ðối với người tù, chuyển trại là một tai họa to lớn vô cùng. Người chưa từng ở tù không thể hình dung cái tai học ấy lớn thế nào. Cuộc sống thường nhật, dù rằng ở trong chốn giam cầm, lâu ngày đã ổn định, đã thành nếp, cho dù tồi tệ đến mấy cũng vẫn cứ là bình thường rồi, đâu vào đó rồi; đùng một cái bị lộn tùng phèo. Mất mát đủ thứ. Tan đàn xẻ nghé. Trước mặt là một sự tù mù trên hết mọi sự tù mù, tốt xấu không biết.

Trong khắp các nhà được bố trí thành hàng lối đều đặn như những cục gạch xám nếu nhìn từ trên cao, tù nhân xôn xao. Ðã tới giờ mở cửa cho tù ra làm vệ sinh cá nhân, ăn sáng, để đi lao động, mà cửa các nhà giam vẫn đóng im ỉm.

Mãi hơm một giờ sau, mới thấy từ cổng tò vò dẫn vào trại một toán đông quan quân, bộ điệu trầm trọng, súng cầm ngang lăm lăm.

- "Loại?" - một người trong đám đông chen chúc bám vào song sắt cửa sổ quay đầu lại - Hầy, dám lắm.

Qua cổng trại, toán công an tản thành nhóm nhỏ đi về phía các phòng.

- Dễ không phải. - người khác, cũng trong bọn họ, yếu ớt phản bác - Chắc chuyện gì khác. Ðể xem.

Khi lo lắng, người ta hay phản bác lại chính mình bằng cách nói ra miệng cái hy vọng mong manh chợt đến.

- Thôi chết rồi, - người thứ ba giật thót - điệu này chuyển trại đây, trông kìa ...

- Hừm, chưa chi đã rối tinh rối mù cả lên. - giọng thứ tư, kẻ cả - Chuyển trại ấy à, ắt cánh tự giác phải biết trước, có lần nào tự giác không biết đâu? Chuyển trại thì các ông ấy đã sai dọn tủ dả, khuân vác hồ sơ từ mấy hôm rồi. Các ông ấy đời nào chịu khuân lấy...

- Hay là thanh tra? - ai đó xướng lên một câu hỏi bâng quơ, không chờ câu trả lời - Bộ về cũng nên?

Gì thì gì, cái sự bất thường này chắc chắn là nguy hiểm, lành ít dữ nhiều. Mấy anh tự giác thuộc toán lâm sản hối hả chạy đi thủ tiêu những đồ vi phạm nội quy. Cẩn tắc vô áy náy. Chỗ thủ tiêu tốt nhất, ai cũng biết, là hố xí cuối phòng. Chỉ có chỗ ấy là chưa bao giờ bị lục đến. Những viên cai tù trẻ buồn đời vì cuộc sống rừng núi rất mẫn cán trong sự mò mẫm các xó xỉnh để tìm cớ trừng phạt lũ tù nhân khốn khổ cũng chừa chỗ ấy ra. 

Ðồ bị cấm thì nhiều lắm. Cái chính là người ta kiểm tra để thu tất tật mọi vật nhọn hoắc bằng kim khí, là thứ có thể suy diễn thành dụng cụ cưa cắt chấn song cho một cuộc trốn trại, hoặc hung khí cho một cuộc thanh toán lẫn nhau ...

. . . .

Trong căn phòng tối, mờ mịt khói thuốc lào, mấy cái bóng xám vọt vào vọt ra nơi cửa chuồng xí. Trong khi đó ở bên ngoài đã vang lên tiếng khóa mở lạch xạch, tiếng then rít ken két.

- Ê, ra sân tập họp! Nhanh lên! Mang theo đồ đoàn. Tuốt. Không để lại một thứ gì!

Tiếng mấy ông cán bộ vang lên nơi cánh cửa vừa được mở rộng. Không khí trong lành của ban mai ùa vào thế chỗ cho bầu không khí ngột ngạt mùi khai thối, mùi thuốc lào khăn khăn, mùi chua nồng mồ hôi người.

Một tiếng ồ ngạc nhiên khe khẽ lan nhanh trong đám tù nhốn nháo. Người ta quýnh quáng:

- "Loại" rồi! Không trật vào đâu được.

- Chuyển trại đấy.

- Thường, đến trại mới người ta mới "loại" mình cơ mà.

- Loại trước thì mới thu được nhiều thứ chứ. Ðể trại mới hưởng không à?

- Chết cha, con dao mày để đâu rối?

- Nhét ở cái hốc mọi khi.

- Tao cầm bằng mất toi cái tàu bò.

- Suỵt! Giấu không kịp đâu. Vứt. Chớ mang theo đấy.

- Ðến nơi khác tính. Trời sinh voi trời sinh cỏ.

- Khéo chỉ "loại" thôi. Chắc gì chuyển trại ...

. . . 

Hầu như người tù nào cũng sở hữu một cái gì đó vi phạm nội quy trại, nhẹ nhất thì cũng bị coi là trái với nó, nếu trong nội quy chưa ghi đủ. Một cái áo rách xé ra bện thành bùi nhùi giữ lửa có thể bị coi là thừng bện để vượt tường. Một tờ giấy viết dở cũng có thể bị nghi là sự thông tin với bên ngoài chưa kịp chuyển

2.

. . .

Già Lương, ông hàng xóm của tôi, ngồi xếp bằng tròn trên giường, mặt lạnh tanh, bình chân như vại. Trong lúc thiên hạ bấn loạn, chỉ có mình già là tỉnh khô, nhìn đời bằng con mắt bàng quan. Thật vậy, già thì có quái gì mà phải lo. Người ta sợ mất thứ này thứ khác, cuống cuồng giấu giấu giếm giếm. Chứ già chỉ có độc một cái tay nải ...

Già Lương là tù "số lẻ" tức tù chính trị. Tôi nằm cạnh ông hơn một năm, nhưng không biết ông già phạm vào tội gì trong cái sự chính trị rất chi là tù mù ở nước ta. Ðáp lại câu hỏi của tôi: ông có phải Ku Dét không? Ông lắc. Có phải ông là Ðờ Vờ không? Ông lắc. Hay ông bị quy địa chủ cường hào gian ác, có nợ máu với nhân dân? Ông cũng lắc. Lại hỏi: có phải ông lỡ lời nói xấu chế độ, hoặc lỡ tay chống người nhà nước không? Ông cũng lắc nốt. Tóm lại, tại sao già Lương là tù "số lẻ" là câu hỏi không có lời giải đáp. Chỉ biết tội danh của ông là "phản động, chống chế độ," tức là i xì cái tội danh rất chung chung của hơn hai trăm tù "số lẻ" trong trại. Ấy là thân rồi tôi mới dám hỏi già. Chứ trong tù mà hỏi tội danh của nhau là điều tối kỵ. Người ta chỉ tình cờ biết về nhau vào dịp tổng điểm danh, mỗi năm một lần. Chỉ vào dịp ấy cán bộ trại mới gọi tên từng người, mới công khai xướng lên giữa bàn dân thiên hạ rằng ai phạm tội gì, án phạt bao nhiêu năm.

Cuộc lục soát bắt đầu.

Tù ngồi thành từng toán trên sân điểm danh. Mỗi quản giáo trông hai anh tự giác lục bới đồ đoàn của từng người. Giờ thì không ai dám thì thào với ai nữa. Sân trại im phăng phắc. Những người tù, mặt chảy dài, theo dõi đôi tay quen việc thoăn thoắt của kẻ khám đồ. Chẳng còn cách nào giấu kịp những thứ cầm bằng bị thu. Ở trong tù cái gì cũng là của quý cả. Từ sợi dây thép uốn làm cái ngoáy tai. Từ mẩu đai thùng được mài sắc làm dao chẻ tăm, cắt móng chân móng tay.

Thường, trong cuộc tổng "loại" như thế này, cán bộ chỉ thu đồ vi phạm nội quy chứ không phạt kẻ sở hữu. Muốn phạt cũng không xuể. Số người vi phạm nội quy thường quá đông, mà trại chỉ có một khu kỷ luật với vỏn vẹn một tá xà lim. Trừ phi phát hiện ra vũ khí, đại loại như dao găm hoặc dùi, búa, cưa sắt, tức là phạm tội nặng, nặng nhất tính từ trên xuống dưới, người ta mới tống kẻ vi phạm vào u tì quốc, cùm chặt.

Của thu được dần dần được chất thành đống.

3.

Người trông cuộc tổng "loại" là trung uý Tằng, biệt hiệu "Tằng ác ôn" phó giám thị. Lùn một mẩu, cằm bạnh, môi thâm, mắt trắng dã. Tằng có tính đặc biệt là rất thích ra oai với tù. Biết thế nên khi đứng trước mặt y, anh tù nào vô phúc có chiều cao nhỉnh hơn y một tí là phải lập tức khuỵu hai đầu gối xuống, cổ rụt lại, hai tay bỏ thõng tối đa. Thấp đi được chừng nào hay chừng ấy. Bản năng sinh tồn mách bảo họ làm thế.

Già Lương thản nhiên nhìn trời. Mọi sự diễn ra chung quanh chẳng làm già động tâm. Cái lối nhìn trời như thế đã nhiều lần bị các quản giáo bắt tội: này, cái anh già vênh vênh cái mặt kia, anh định thách thức ai đấy? Anh còn cãi láo hả? Cụp cái mặt xuống!

Khốn nạn thân già. Nào già có định thách thức cái gì đâu. Tôi biết cái tật ấy của già lắm. Già mải suy cái nghĩ của già, vậy thôi. Có lần mải suy nghĩ và nhìn trời, già đã ăn mấy báng súng vì tội không thèm trả lời cán bộ. Rồi chứng nào tật nấy, già vẫn cứ thế, cứ vênh vênh, không chừa.

- Tránh voi chẳng xấu mặt nào, bác ơi! - trong những trường hợp như thế chính tôi cũng phải khuyên già - Mình là thằng tù. Một thằng oắt con đáng tuổi cháu gọi bằng ông cũng có quyền cầm roi vụt mình, bác chớ có dại ...

- Khốn tính tôi cả nghĩ, ông ạ - già chép miệng - Mà đã nghĩ là cứ lan man, dứt không ra. Thí dụ tôi nghĩ tới các cụ tôi ngày xưa dạy tôi thế nào, các cụ dữ lắm, đòn luôn luôn, có lần tôi mải nghĩ, gặp ông mõ không chào, thế là bị các cụ cho một trận vì tội khinh người ... Ông biết đấy, mõ là thứ cùng đinh trong thiên hạ, trong làng mõ đứng hạng chót, không ai coi mõ là cái thứ gì, nhưng các cụ tôi khác, các cụ dạy con cái phải trọng mọi người, từ ông mõ trọng đi. Trận ấy tôi oan quá, tôi nhãng đi không nhìn thấy ông mõ, chứ không phải tôi dám khinh ông ấy. Chao ôi là dữ, cái trận đòn ấy ...

Già bắt đầu kể, rồi bất thình lình chìm nghỉm trong những hồi tưởng, già im bặt.

Lần này cũng vậy. Trung uý Tằng đến trước mặt già mà già vẫn không hay. Già cao hơn Tằng hẳn một cái đầu. Phải ngước lên mới nhìn được vào mắt già, Tằng đã khó chịu lắm.

- Anh kia, nhìn nhìn cái gì?

Tôi đứng bên già Lương. Tôi huých già một cái. Già choàng tỉnh. Cúi xuống nhìn Tằng, già nghiêng đầu chậm rãi hỏi ông cán bộ đáng tuổi con út mình:

- Cán bộ hỏi nhà cháu, phải không ạ?

- Còn hỏi thằng chó nào nữa? Anh nhìn nhìn cái gì?

Cặp mắt kéo màng của già mở to hơn một chút, đôi lông mày rậm với những sợi lông dài bạc trắng của già hơi nhướng lên một chút.

- Dạ? Tằng nạt: - Dạ cái con khỉ. Tôi hỏi, anh phải đứng nghiêm trả lời, rõ chưa? Anh nhìn cái gì?

Già Lương đến lúc ấy mới vỡ câu hỏi. Theo thói quen, già vuốt râu một cái, rồi mới thủng thẳng đáp:

- À, thưa cán bộ, - giọng hiền lành, với nụ cười móm mém già nói - nhà cháu đang nhìn đám mây kia ạ.

Tằng nhăn mặt:

- Ðám mây thì có gì mà nhìn? Anh dở người hử?

- Dạ, không ạ ...

- Thế sao đang khám trại không nhìn gì lại nhìn mây?

- Dạ, nhà cháu thấy nó giống cái kiệu bát cống ạ.

Không hiểu kiệu bát cống là cái gì, Tằng gườm gườm nhìn già Lương: "thằng già này có định xỏ xiên gì mình không đấy?" Rồi hất hàm gọi tay trật tự trại và tay nhà bếp vừa khám xong một người ở cách đấy mấy bước:

- Hai anh kia lại đây. "Loại" thằng này cho tôi!

4.

Già Lương lúc ấy mới tỉnh hẳn khỏi những suy nghĩ. Già lòng khòng ngồi xuống, chậm chạp mở nút buộc tay cái nải màu xanh xám, chắc hẳn khâu bằng những mảnh quần áo tù. Những ngón tay khô xác của già run run. Cái đó lại càng gây ra sự nghi ngờ ở Tằng ác ôn. Không có gì vi phạm thì sao lại run? Có tật thì giậc mình. Nhưng cả tay trật tự lùn tịt, còn lùn hơn Tằng nữa, lẫn tay nhà bếp rỗ hoa, đều biết tỏng già Lương là người thế nào. Ông già hiền như cục đất, cam chịu mọi bề, không mua bán đổi chác với ai, thì có gì để vi phạm nội quy cơ chứ? Biết thế, họ chỉ thò tay vào bọc khua khoắng lấy lệ.

Khi lôi từ trong tay nải ra từng thứ một: bộ quần áo tù, cái áo trấn thủ, mẩu khăn mặt hôi rình và rất nhiều mụn vải, mũi họ chun lại.

Khám xong, anh trật tự đứng lên, lễ phép bẩm:

- Báo cáo ông, không có gì ạ.

- Chắc không? - Tằng trề môi

- Còn cái áo bông kia, sao anh không khám?

Y hất hàm ra lệnh cho già Lương cởi áo bông ra.

Ðúng vào lúc ấy già Lương phạm một sai lầm không thể sửa chữa được - thay vì lễ phép đưa áo cho anh trật tự thì già lại bực dọc quăng nó xuống đất. Thái độ ấy của già đã làm cho tay trật tự nổi quạu. Trật tự là chức sắc hạng nhất ở trong tù. Mà chức sắc thì ở đâu cũng vậy. Nó đòi được kính nể, được trọng vọng. Coi thường nó là không xong.

Tay trật tự lừ mắt nhìn già, rồi chẳng nói chẳng rằng, y hằm hằm nắn bóp cái áo bông. Bỗng, mắt y sáng lên. Y giật mạnh đôi tay cũn cỡn xé toạc lớp mền bẩn thỉu cái roạt, đoạn lôi từ trong đó ra một khúc nứa tép.

- Cái gì thế này, bố? - bằng giọng lạnh tanh, y hỏi già.

- Thì anh cứ xem đi, - thay vì ăn nói "lễ phép" với y, già lại khinh khỉnh

- Chả có gì vi phạm nội quy đâu.

Tằng nheo mắt nhìn ống nứa tép. "Không biết thằng già giấu gì trong đó?" - cái nhìn của y nói.

Mở cái ống không được, nắp của nó gắn liền với thân bằng một thứ nhựa quỷ quái gì không biết, rất chặt, tay trật tự bèn đặt nó lên đầu gối, bẻ gãy đôi. Tiếng nứa vỡ kêu đánh toác. Bên trong ống nứa là một tờ giấy cuộn tròn.

Tằng bĩu môi hỏi:

- Anh này gớm nhỉ? "Quả tớm" nhá. "Yểm" cái gì đấy? Không phạm nội quy thì việc gì mà "yểm" kỹ thế?

Sống với tù lâu. Tằng thuộc mọi tiếng lóng của lưu manh.

Ðến lúc ấy mặt già Lương mới biến sắc. Tay trật tự mở tờ giấy, giơ ra trước mặt. Ðó là một bức tranh vẽ bằng bút chì. Tranh chân dung. Trong tranh là hình một ông già quắc thước, trán cao, chòm râu thưa phơ phất.

- Cái gì đây, hử? - Tằng hỏi già, giọng nghiêm khắc.

Già Lương bắt đầu lúng túng. Giọng già trở nên lí nhí:

- Báo cáo cán bộ: chẳng có gì đâu ạ. Nó ..., dạ ...

- Cái gì? Già Lương cúi gằm mặt:

- Dạ, báo cáo cán bộ ... là cái ... tranh thờ của nhà cháu ạ ...

Tằng ra lệnh:

- Ðưa tôi!

Tay trật tự cung kính đưa bức tranh cho phó giám thị bằng hai tay.

- Hừm! - Tằng nghiêng ngó ngắm bức tranh, rồi xẵng giọng - Anh này láo. Láo quá! Anh có biết anh phạm tội gì không?

Già Lương còn lúng túng hơn nữa.

- Dạ, nhà cháu không biết ...

- Lại còn vờ vĩnh! - Tằng gắt - Không biết? Hay cố tình?

Ðến lúc ấy thì già Lương mới quýnh lên:

- Dạ, thưa cán bộ, nhà cháu ...

Khi Tằng ác ôn đã nói tới tội thì không thể chạy đâu cho thoát.

- Nói đi, cái gì?

- Nhà cháu ..., thưa cán bộ, không có ý giấu giếm gì đâu ạ. - ông già lắp bắp - Chả là nhà cháu sợ sơ ý để cái tranh bị ướt, nhà cháu mới cất cẩn thận ...

- Nhưng anh phải thấy rằng anh có tội.

Tằng vừa nói vừa nhìn bức tranh chằm chằm, gật gù cái đầu húi cua.

- Dạ, xin ông cán bộ chỉ bảo ...

Tằng cất giọng nghiêm nghị:

- Anh còn chưa biết tội anh đâu. Nghe cái giọng anh tôi biết. Ðể tôi giảng cho anh nghe. Tội của anh là thế này: nhân dân ta ai cũng có lòng thành kính đối với lãnh tụ. Thờ Bác không có tội. Nhưng chỗ thờ phụng bác phải là nơi tôn nghiêm, tinh khiết ...

- Dạ!

Tằng dừng lại một giây cho không khí chung quanh thêm quánh đặc rồi mới tiếp:

- ... Vậy mà anh dám cả gan thờ bác ở trong tù! Lại còn bảo không biết! Anh phải nhớ anh là cái thằng nào chứ! Anh là thằng tù, hiểu chưa? Thằng tù không có phép được thờ bác, nhất là lại thờ trong cái chốn nhơ nhuốc này, hiểu chửa?

Già Lương lắp bắp:

- Dạ, nhà cháu hiểu ... Nhưng, ông xét cho ...

Tằng dằn từng tiếng:

- Im ngay cái mồm. Dỏng tai lên mà nghe. Còn xin ông xét, xét cái gì? Ðừng có mà ngụy biện với tôi. Không có nhưng nhiếc gì hết. Tôi lại không đi guốc vào bụng các anh ấy à. Mười anh bị bắt vào đây, chín anh rưỡi kêu oan. Có mà oan Thị Mầu! Tội lỗi đầy mình còn ngoạc mồm ra kêu Ðảng kêu Bác đèn trời soi xét ...

Mặt già Lương thượt ra. Ông thở dài:

- Dạ, quả thật nhà cháu không dám thế ...

- Có im không thì bảo? - Tằng quát - Anh hay đứa nào dám vẽ ảnh Bác?

Già Lương quýnh lên:

- Dạ, thưa ông ... đây không phải là ảnh cụ Hồ đâu ạ ...

- Tôi đang hỏi anh: thằng nào vẽ? Khai ra.

Mấy cán bộ trông nom việc khám xét chạy lại. Mọi người chú mục nhìn Tằng, cả đám công an lẫn tù.

Ðôi mắt Tằng quắc lên. Tình hình coi mòi nghiêm trọng. Không phải chuyện chơi. Mặt già Lương rịn mồ hôi.

Anh trật tự nói khẽ với già, giọng thương hại:

- Khốn nạn, bố ngu như bò í. Có gì cứ khai thật, ông cán bộ thương, ông tha cho. Ông tiếng vậy thôi, chứ giơ cao đánh sẽ ...

Cái giọng khẽ ấy đủ để cho Tằng nghe. 

- Nhưng ... - già Lương phác một cử chỉ không đồng tình - Tôi ... tôi ...

- Còn nhưng nhưng cái gì? - Anh trật tự nhăn tít cái mặt - Ngu thế. Thậm ngu. Chí ngu. Nghe con khuyên: cứ thưa thật với ông cán bộ đi. Muốn chết hử?

- Anh đừng lên mặt với tôi. - già Lương đáp bằng giọng bực bội - Anh cũng là thằng tù như tôi thôi. Anh tốt hay xấu với anh em, mọi người biết cả. Anh là thằng miệng nam mô, bụng bồ dao găm.

5.

Quay lại với Tằng, già nói:

- Báo cáo ông cán bộ, nhà cháu xin khai thật ... Nó là ... là bức tranh thờ của nhà cháu ...

Tằng cắt ngang:

- Của anh thì rõ rồi, không phải của anh thì anh "yểm" kỹ thế làm gì. Anh vẫn chưa trả lời tôi: thằng nào báng bổ, dám vẽ bác để cho anh thờ bác trong tù? Anh thì không phải rồi, anh thì vẽ vời cái đếch gì. Sao? Anh không muốn nói hử? Ðịnh che giấu cho nó hử?

Già Lương cúi gằm mặt. Vẻ mặt của ông là vẻ mặt người tuyệt vọng.

Tằng gặng:

- Thằng nào? Nói mau!

Những người tù đứng gần quên cả mối lo lục soát, nhìn vào mặt già. Ai cũng lo thay cho già. Ðã rơi vào tay Tằng ác ôn khó tránh khỏi kỷ luật. Cùm là cái chắc.

Với vẻ tuyệt vọng ấy, già Lương ngước nhìn Tằng đứng chàng hảng trước mặt:

- Thưa ông, ... không phải ảnh cụ đâu ạ ...

- Anh nói cái gì?

- Dạ, nhà cháu không dám nói sai: ảnh nhà cháu ạ.

Tằng cao giọng:

- Hử? Lại còn chối?

- Thật ạ. - già Lương nói như khóc - Nói có trời đất, nhà cháu không dám dối ông. Chả là nhà cháu năm nay gần tám mươi rồi. Cũng chẳng còn mấy nả nữa ... Nhà cháu muốn có một tấm hình để lại, mà đang tù thế này thì chụp ảnh ở đâu?

Chung quanh im phăng phắc. Mấy giây qua, già Lương lấy lại được giọng nói bình thường. Già đằng hắng một cái, tiếp tục lời phân trần:

- Tức là, thưa ông cán bộ, nhà cháu sắp xuống lỗ rồi, ở tuổi nhà cháu thì còn dối trá làm gì, ông xét cho ... Lúc nhà cháu đi trại, mười lăm năm rồi chứ không phải ít, chỉ mỗi bộ quần áo trên người, không một hình tích để lại, con cái cháu chắt nhớ được cái tên chứ không biết mặt ... Vậy nên nhà cháu mới cậy người ta họa cho một bức ...

Tằng có vẻ chưng hửng. Y hoàn toàn không nghĩ tới điều đó.

- Hừm.

- ... để khi nào người nhà được phép lên thăm thì nhà cháu đưa chúng nó mang về ...

Tằng nheo mắt, chăm chú nhìn lại bức hình:

- Tức là, anh nói hình này là hình anh? Hử?

- Dạ, đúng vậy. Nhà cháu nghĩ: nay mai nhà cháu có chết đi, thưa ông, thì cũng còn tấm hình để lại, cho con cháu chúng nó nhìn thấy khi giỗ khi Tết ...

Tằng gật gù:

- Khó tin. Ðúng là hình anh không?

- Dạ, thưa ông cán bộ, có trời đất thiên địa chứng giám cho nhà cháu ...

- Không cần anh thề. Anh thề tôi cũng không tin. Thề cá trê chui ống. Bây giờ anh trả lời tôi câu này: đứa nào vẽ?

Già Lương ngần ngừ một giây. Rồi đáp:

- Thưa ông, anh Ca ạ.

Tằng nhíu cặp lông mày rậm:

- Ca nào?

- Cái anh xương người, Ban vẫn thường gọi lên kẻ bảng với làm vườn hoa ấy ạ. Anh ấy được tha năm ngoái. Không biết ông còn nhớ anh Ca không ạ? - Như chết đuối vớ phải cọc, già Lương nói một thôi một hồi.

- Thưa ông, anh ấy có hoa tay lắm, nét vẽ rất chi có tinh thần ...

- Cái thằng Ca nhà anh xem chừng có vấn đề đây. Chuyện này tôi sẽ cho điều tra cho ra. Không phải chuyện chơi. Hừm, vẽ anh mà lại hao hao giống bác. Hẳn nó có âm mưu gì? Ðồ xỏ lá ba que! Nói để tất cả các anh ở đây biết: đừng có tưởng cầm được tờ lệnh tha là xong mọi chuyện đâu, đừng khỏi vòng cong đuôi. Còn khuya nhé! Các anh có đi đâu cũng vẫn là trong đất đai của Ðảng, của Bác. Lưới Ðảng lồng lộng, con ruồi chui không lọt.

Già Lương thấy có trách nhiệm bảo vệ tác giả bức hình:

- Thưa ông, anh Ca bị tội ăn trộm cửa hàng mậu dịch, có án xử đàng hoàng, không phải tập trung cải tạo như nhà cháu đâu ạ. Anh ấy không phải là phản động, không phải kẻ thủ của nhân dân ạ. Anh ấy lại còn thuộc diện cải tạo tốt đấy ạ. Chả là nhà cháu thấy anh ấy có hoa tay, mới nhờ anh ấy họa cho một bức ... Thưa ông, xin ông xét cho, kẻo tội anh ấy, người hiền lành tử tế. Anh ấy vẽ tinh thần lắm, giống nhà cháu lắm, ông cứ xem kỹ cho. Anh ấy không dám báng bổ cụ Hồ đâu ạ ...

- Hừm, anh dám bảo thằng Ca là hiền lành tử tế, hử? Người hiền lành tử tế không ai ở đây. Lại còn bảo bức vẽ của nó giống nhà anh, là có tinh thần. - Tằng vẫn giữ giọng nghiêm khắc, nhưng đến lúc ấy không còn gay gắt như trước - Vẽ anh mà lại hóa ra giống Bác, bậy. Phải có ẩn ý gì nó mới vẽ ra thế chứ?

- Thưa, ông xét cho, - già Lương nói - người già mà lại gầy thời hao hao giống nhau, thường là vậy ạ. Ông chớ nghi anh Ca phải tội ...

- Nghi đứa nào, nghi cái gì, là quyền của chúng tôi. - Tằng cắt ngang - Ngay cái chuyện nó vẽ hình cho anh để thờ cũng đáng phải trừng phạt rồi. Anh là thằng nào? Hử? Anh là thằng nào nào?

- Dạ .. Nhà cháu là tù ạ.

- Anh còn hơn thằng tù. Anh là thằng phản động. Có phải thằng phản động không?

- Dạ, báo cáo cán bộ, đúng thế ạ.

Tằng gật gù: - Thế thì anh phải biết: nhân dân ta anh hùng, không đời nào thờ phản động, bất kể thằng nào con nào. Con cháu anh cũng vậy, không đứa nào muốn thờ thằng ông, thằng cha phản động đâu, anh cứ hỏi chúng nó xem. Ðừng có tưởng bở. Ðứa nào thờ phản động thì đứa ấy cũng phản động. Anh muốn cả nhà anh kéo nhau vào đây, hử?

- Dạ, nhà cháu hiểu ạ.

Giọng Tằng "ác ôn" bỗng dịu hẳn:

- Thôi được, nói thế thôi, chứ tôi tha cho anh lần này.

- Nhà cháu cảm ơn ông.

- Là tôi thương cái tuổi già của anh.

- Dạ, nhà cháu đội ơn ông cán bộ.

Mọi người chung quanh thở phào. Trong toàn trại bói không ra một người nào mong muốn điều xấu cho già Lương.

6.

Tằng đã định bỏ đi, nhưng sực nhớ ra cái hình cầm trong tay, y bảo:

- Nhưng cái này thì tôi thu.

Già Lương nín lặng một giây. Rồi tiến lên một bước ngập ngừng về phía Tằng:

- Thưa ông ...

Tằng ngước mắt nhìn già:

- Còn thưa bẩm cái gì nữa?

- Xin ông cho lại nhà cháu cái hình. - già Lương đánh bạo nói - Không phải dễ gì nhà cháu được gặp người như anh Ca. Thật tình trong cả gia tộc không còn cái hình nào của nhà cháu cả ... Trâu chết để da, người chết cũng phải để lại cái hình cái bóng ...

Ðến nước ấy thì Tằng không chịu được nữa. Thương chó, chó liếm mặt, chắc y nghĩ thế. Ðồ không biết điều. Y quát:

- Im ngay! Không lằng nhằng!

Tôi thúc cùi chỏ vào mạng sườn ông bạn già. Cái thúc vội vã quá mạnh, làm ông nhăn mặt.  Tằng nhìn tôi, lừ mắt.

- Dạ. - giọng già Lương run run - Xin ông ...

Bỗng Tằng đăm đăm nhìn vào mặt già Lương. Tôi chăm chú theo dõi cái nhìn của y. Thằng khốn nạn, y còn định làm gì ông già khốn khổ nữa đây? Mọi người ở quanh chúng tôi cũng chú mục nhìn y. Hay là y nghĩ lại?

- Hừm. - Tằng nhìn bức hình, rồi nhìn già Lương - Hừm.

Già Lương cúi mặt, lấm lét liếc lên nhìn y. Già vẫn còn phấp phỏng chờ đợi, già vẫn còn hi vọng, có vẻ thế. Biết đâu đấy, dù sao Tằng cũng là người, rõ ràng y vẫn là người cơ mà, y ác đấy, ai chả biết, nhưng là con người ta, cũng có lúc y nhớ y là người chứ, y sẽ xử sự theo cách con người chứ, chưa biết chừng ngay giờ đây y sẽ nghĩ lại cho già cũng nên. Rất có thể y sẽ trao lại cho già chân dung để thờ kia, với một câu quát lấy lệ, không quát không được, không quát không phải là Tằng ác ôn, nhưng y sẽ trả lại nó cho già. Tôi đoán già Lương nghĩ thế.

Trong phút đó tôi hình dung ra bức hình của già được đặt trang trọng trên bàn thờ, mờ mờ trong khói hương.

Nhìn vào mặt già Lương, Tằng nói, giọng thương hại:

- Anh chậm trí khôn lắm. Là loại ngu lâu, khó đào tạo. Loại như anh biết bao giờ mới được trên đánh giá là cải tạo tốt để được hưởng lượng khoan hồng của Ðảng ...

- Dạ, thưa ông, nhà cháu biết thế ạ, nhà cháu cải tạo không tốt, nhà cháu không dám nghĩ tới ngày về đâu ạ ... - có vẻ già Lương xúc động vì giọng nói ôn tồn của Tằng - Vì thế nhà cháu mới muốn có bức hình, để đến nỗi vi phạm nôi quy trại ...

- Anh nghĩ thế cũng không đúng. Ðã vào đây rồi, phải an tâm cải tạo, biết mình cải tạo chưa tốt thì cố gắng để tốt, nhưng phải nghĩ tới ngày được Ðảng thương đến, Ðảng cho về vối vợ con ...

- Dạ. Cảm ơn ông chỉ bảo.

- Hừm.

Ðúng là Tằng suy nghĩ. Với loại người như Tằng, những phút suy nghĩ là hiếm hoi. Tôi cho rằng cơn nóng đã dịu, chưa biết chừng y sẽ cho ông già được phép giữ bức hình thật. Tại sao y lại không thể làm như thế, như một con người, dù chỉ trong một phút?

Vẫn bằng giọng ôn tồn, y nói với già Lương:

- Tôi khuyên anh điều này.

- Dạ, nhà cháu xin nghe.

- Ðừng có phút nào quên anh là thằng tù, mà lại là thằng tù phản động, tức là một thằng tù mạt hạng, còn kém cả thằng giết người, thằng hiếp dâm. Khi được tha rồi cũng chớ có quên. Hồ sơ anh còn đấy, nó theo anh mãi mãi. Suốt đời. Ðời này sang đời khác. Chúng tôi giữ hồ sơ rất cẩn thận. Chúng tôi không quên các anh đâu, thằng nào cũng vậy. Cho nên anh phải ghi vào lòng: phàm đã là thằng tù phản động thì không được phép sống như người bình thường. Bất cứ trong hoàn cảnh nào.

- Dạ, nhà cháu xin nghe lời ông dạy.

- Vừa rồi anh ăn nói như thế là phạm thượng đấy. Anh dám bảo người già thường giống nhau. Giống nhau là thế nào? Nói thế là hỗn. Tù nào cũng thế, tù hiếp dâm, tù ăn cướp, tù giết người, tù phản động chống chế độ, tuốt mo, không được ví von cái kiểu đó.

- Dạ.

- Còn điều này nữa: các anh không được phép giống lãnh tụ tối cao. Nghĩ thế cũng không được phép. Không được là không được. Hiểu chửa?

Già Lương nuốt nước bọt đánh ực. Tằng gập bức hình làm tư, đút vào túi quần.

Ðoạn, y vẫy tay gọi anh văn hóa trại đang lui cui khám đồ của một người tù ở gần đấy:

- Ê, văn hóa!

- Dạ, thưa ông gọi!

- Phải. Bỏ đó đã. Mang tông đơ lại đây!

Thoắt cái, anh ta chạy lên phòng văn hóa, cách đấy khá xa, thoắt cái đã đứng nghiêm trước mặt Tằng "ác ôn", tay phải lăm lăm cái tông đơ.

- Húi trụi cả râu lẫn ria anh này cho tôi! 

Nhìn vào mặt già Lương, Tằng xin xít nói qua hai hàm răng nghiến:

- Vào đây rồi mà còn để râu. Lại còn dám nói: hao hao giống Bác. Láo! Láo đến thế là cùng! Húi! Anh văn hóa trại kiêm phó cạo vội vã đưa tông đơ lên.

7.

Tôi nhìn xuống. Tôi không muốn chứng kiến cảnh tượng ấy. Trong tầm mắt của tôi, tôi nhìn thấy những sợi râu bạc trắng rơi xuống. Tôi nhìn thấy đôi chân gầy của già Lương kiễng lên, kiễng lên mãi. Ấy là khi cái tông đơ rúc lên hai lỗ mũi già.

Tằng "ác ôn" lững thững rời khỏi chỗ già Lương đứng, tiếp tục chỉ huy cuộc lục soát.

Trong cuộc chuyển trại diễn ra sau đó, khi cuộc tổng "loại" kết thúc, mọi người trên xe chở tù đều im lặng, lắc lư, không ai nói với ai một câu.

Già Lương ngồi bên tôi, im lặng như hóa đá. Không một lời than thở. Ngay một tiếng thở dài cũng không.

Vũ Thư Hiên

(Khởi Hành số 89, tháng 3/2004)

Cùng Tác Giả:

- Thân phận trí thức trong xã hội cộng sản (Đọc “Tuỳ Tưởng Lục” của Ba Kim) Vũ Thư Hiên Nhận định

- Kẻ Vô Ơn Vũ Thư Hiên Truyện ngắn

- Bức Tranh Thờ Vũ Thư Hiên Truyện ngắn