11-6-2025 | VĂN HỌC

Lê Chiều Giang, Người Phẫn Nộ Với Chính Mình

  TRỊNH Y THƯ

    Nhà thơ Lê Chiều Giang

Tôi từ biệt thế giới thơ duyên đầy hoa bướm với cảm giác an bình, để bước vào thế giới thơ dị thường, dữ dội, đầy phẫn nộ của Lê Chiều Giang.

Sự phẫn nộ trong thơ ca, kỳ thực, không là cái gì mới lạ. Sự phẫn nộ vốn dĩ có sức mạnh chuyển hóa trong thơ ca, chuyển hóa những cảm xúc có vẻ như áp đảo hoặc thậm chí hủy diệt thành một dạng thể biểu đạt mạnh mẽ, tạo thay đổi và có sức cộng hưởng sâu sắc. Trong suốt chiều dài lịch sử, các nhà thơ đã sử dụng sự phẫn nộ để vạch ra những bất công mất mát, phản bội và đau khổ về cả cá nhân lẫn xã hội. Sự phẫn nộ trong thơ ca có thể phơi bày những phần thô sơ, chưa được chắt lọc, chưng cất của trải nghiệm con người, biến nó thành phương tiện để nói lên sự thật thường dữ dội và trực tiếp.

Các nhà thơ như Sylvia Plath, Langston Hughes, Audre Lorde và Pablo Neruda đã khai thác sự phẫn nộ trong thơ của họ, không chỉ như một phản ứng cảm xúc mà còn là động lực thúc đẩy sự thay đổi và nhận thức. Trong thơ ca, sự phẫn nộ có thể chắt lọc cảm xúc thành ngôn ngữ sắc bén thách thức người đọc, khiến họ rung động – nếu không muốn nói là rúng động hay chấn động – và nhấn mạnh vào sự thừa nhận những vết thương cá nhân hoặc tập thể.

Sự phẫn nộ trong thơ Lê Chiều Giang đã khiến người đọc là tôi phải chấn động, bởi quả thực tôi chưa bao giờ đọc một mạch những bài thơ mà bài nào cũng đầy ắp những nỗi đau đớn uất nghẹn như muốn tung hê mọi thứ, phá tan đập nát cuộc sống, chẳng cần biết hậu quả là gì.

Tôi có thể nói những điều này về thơ Lê Chiều Giang được chăng? Nhưng tôi biết chắc một điều là tôi có thể vay mượn câu nói của thi hào William Wordsworth để nói về thơ chị: “Thơ là sự tràn đầy tự phát của những cảm xúc mãnh liệt”.

Chỉ cảm xúc mãnh liệt mới có thể viết những câu thơ như:

Ra đi

Đốt lửa căn nhà trống

Vung vãi tàn tro khắp đất trời. Và

Xóa bàn đi làm lại hết

Ta thả đời ta

Giữa gió bay...

(Đốt nhà)

Cũng... không sợ! Yêu

thêm lần nữa

Có hề chi.

Ngã mãi

Sẽ quen...

(Hát với trăng)

“There is nothing to lose”. Như cách nói của người Mỹ ta thường nghe. “Bất cần đời” như thế, nhưng chị chẳng biết nguyên do vì sao, và chị cũng chẳng quan tâm làm gì, chị chỉ thấy như mình mắc nợ, một món nợ mơ hồ như một lời nguyền, nợ trần gian, nợ nhân gian và nợ cả chính Mình:

Ta

Muôn đời vẫn thiếu

Nợ trần gian. Và

Nợ cả nhân gian

Nợ với người lời hứa:

Mãi thủy chung. Thiếu cả chính ta

Một lời...

Nói thật.

(Vỡ nợ)

Biết bị lời nguyền gieo vào mình, chị chỉ biết chịu đựng nỗi đau khổ oan khiên, tìm góc tối mà ẩn thân nhẫn nhục. Nó là sự quy hàng, quy hàng với định mệnh khắc nghiệt, với trò chơi bất công bất xứng của đấng tạo hóa.

Nó là cái gì chăng nữa, chị cũng thấy quá mức chịu đựng của mình và chị đành “quăng kiếm, bẻ gươm”.

Khi thất bại

Ta biết vờ đợi chết

Giả nằm im. Nghe

trái đất ngã nghiêng

Quả thẩm đòn

Ta quăng kiếm

Ta bẻ gươm

Cũng biết thân

Ta ngồi im

Góc tối.

(Thiền giả)

Thái độ đầu hàng đó được biểu hiện trong bài thơ nha đề... “Đầu hàng”, nơi chị thấy nỗi cô đơn và cô độc bao phủ quanh người. Chị sợ cô đơn, sợ cô độc, nhưng loài người đã bỏ chị ra đi hết rồi (hay đã chết hết rồi, theo nhận định có nửa phần hờn dỗi của chị).

Sáng nay ta ra với mặt trời

Như kẻ xa xôi về lại trái đất

Ngó quẩn quanh

Đời

Chẳng thấy ai

Ta gọi hết hơi

Trăm ngàn số lạ

Thiên hạ nơi đâu?

Đã

... Chết hết rồi

(Đầu hàng)

Từ thái độ đầu hàng đến tâm trạng tuyệt vọng chỉ là một khoảng cách cận kề, và tự động, cái chết được nhắc đến:

Nhưng ta biết hết

Xa nơi tối tăm

Là nơi thế nào rồi ta cũng đến

Là nơi.

Chúng ta chẳng bao giờ hẹn

Là nơi

Đã sẵn cho một chỗ nằm

(Lâm chung)

Cảm giác cô đơn và cô độc cùng cực khiến tám tỉ con người mười sáu tỉ con ngươi nhìn “ta” với ánh mắt dửng dưng. “Ta” đâm ra hoài nghi, “ta” trở nên kiêu bạc và “ta” đành chỉ biết “tưới rượu đầy thơ”:

Ta tưới rượu đầy thơ. Nhưng

Uống toàn nước lã

Nghe trăm lời yêu thương

Chẳng biết đâu

Chân.

Giả.

Như nụ hoa sớm mai

Vừa rơi vừa muốn nở

Ta nhận sao ra

Trong tám tỷ con người

Ánh mắt ai nhìn?

Mười sáu tỷ con ngươi

Oán ghét

Thương yêu

Và có khi

Tĩnh lặng.

(Tửu lượng)

Trong phút giây điên loạn, “ta” chỉ muốn tung hê tất cả, chẳng có gì khiến “ta” phải ngập ngừng, đắn đo. Tất cả đã không còn. Có gì lưu luyến “ta” nữa đâu. Có gì phải thương tiếc nữa đâu. “Ta” chỉ có cách bỏ đi không hẹn ngày trở lại:

Cánh cửa

Sầm. Đóng lại

Chìa khóa? Quăng lên trời.

Ta.

Bước chân phiêu bạt

Tay không,

bầy cuộc chơi.

Lưu Linh?

Ờ, lưu linh

Tản Đà?... Ta chấp hết !

Café?

Dạ, Khổng Tử

Ngàn ly, chưa thấm tháp

(Bỏ nhà)

“Bỏ nhà” đi, chưa đủ ư? Thì “ta” “đốt nhà”:

Bới tung.

Từng góc nhà

Xó bếp

Tay nâng niu những tháng ngày xưa

Có bao năm?

Mà như thiên cổ

Nhà ơi.

Giữ lại giùm ta những gió mưa

Giữ lại giùm ta

Ngàn tiếng nói

Âm vang nào chôn giấu, đã lâu

Tiếng thét to, đôi lần tuyệt vọng

Những cười khan.

Những khóc giấu.

Những đêm dài.

(Đốt nhà)

Hầu như tất cả những bài thơ của Lê Chiều Giang trong tuyển thơ này đều mang một giọng điệu tuyệt vọng như thế. Nó như tiếng kêu thất thanh của một tâm hồn bị bỏ quên, bị tách ly hoàn toàn với cuộc sống, chới với bấp bênh bên bờ hố thẳm của đổ vỡ và hoang tàn.

Thực chất, tuyệt vọng là một chủ đề mạnh mẽ và phức tạp trong thơ ca. Nó thường thể hiện những cảm xúc mãnh liệt về nỗi khao khát, bất lực và nhu cầu sâu sắc về sự thay đổi, tình yêu hoặc sự trốn thoát. Các nhà thơ sử dụng nó để thể hiện những phần đen tối và dễ bị tổn thương nhất của trải nghiệm con người, ghi lại những khoảnh khắc hy vọng tan biến và tất cả còn lại chỉ là những cảm xúc thô nhám, sần sùi. Đấy là thơ Lê Chiều Giang.

Tương tự Emily Dickinson, Lê Chiều Giang thường sử dụng sự tuyệt vọng trong các bài thơ của mình để truyền tải cảm giác cô lập sâu sắc và cái chết không thể tránh khỏi Những bài thơ về nỗi đau buồn và mất mát thường mang lại cảm giác tuyệt vọng vì chúng đối mặt với những cảm xúc khó có thể hòa giải hoặc không thể tìm ra ngõ thoát.

Trong lịch sử thơ ca nhân loại, tình yêu tuyệt vọng đã chép kín các trang thơ, từ những bài sonnet của Shakespeare đến thơ tình của Pablo Neruda. Thơ Lê Chiều Giang không đi ra ngoài khuôn khổ đó, và chị đã thể hiện nó bằng một ngôn từ trực cảm, đôi khi lập dị sỗ sàng, không bóng bẩy, không rào đón, không ám chỉ. Và trong tất cả những bài thơ của chị đều có chữ “ta” làm chủ từ. Điều đó cho thấy chị không nói về ai khác, chị không vay mượn thơ ca để nói về nỗi đau, cảm giác bất an, bất toàn của người khác, hay của con người nói chung

Chị nói về chính chị.

Sự tuyệt vọng trong thơ Lê Chiều Giang thường dẫn đến những hỗn loạn về tinh thần và cảm xúc. Sự hỗn loạn lại dẫn đến sự điên loạn – bỏ nhà, đốt nhà – và thái độ kiêu bạc, “bất cần đời” với nhân sinh. Hình ảnh và ngôn ngữ trong thơ Lê Chiều Giang, do đó, sống động và thường hỗn loạn để truyền tải sự tuyệt vọng. Câu chữ trong thơ thường ngắn cụt, phân mảnh, rời rạc, vắt dòng bất thường, như thể hình thức phụ chú cho nội dung. Các ẩn dụ liên quan đến bóng tối, hoặc các hành vi trốn tránh, tung hê, phó mặc, giúp diễn tả cảm giác đó. Ở chừng mực nào đó, ta có thể hiểu thơ Lê Chiều Giang là sự xung đột giữa con người đi tìm kiếm ý nghĩa cuộc sống với một thế giới dửng dưng đến độ tê liệt. Mỗi con người sống trong tổ kén của mình. Sự tách ly, sự xa lạ (có thể quay về đọc L’étranger của Albert Camus để hiểu thêm về sự xa lạ này) là một thuộc tính phi lý nhưng rất thật của đời sống con người.

Nếu quả như thế thì có thể gọi thơ Lê Chiều Giang là thơ triết học hiện sinh phi lý được chăng? Triết học hiện sinh phi lý của Albert Camus được giới thiệu trong văn luận nổi tiếng Huyền thoại Sisyphus viết năm 1942 trong khi Thế chiến thứ hai đang tàn phá tan hoang châu Âu của ông, trong đó Camus vật lộn với những câu hỏi cơ bản: Nếu cuộc sống không có ý nghĩa cố hữu, thì mục đích của cuộc sống là gì? Ta phải phản ứng với sự phi lý như thế nào?

Camus lập luận rằng sự phi lý nảy sinh từ xung đột giữa khát vọng trong đời sống chúng ta về sự rõ ràng, trật tự và phải có ý nghĩa với bản chất im lặng, thờ ơ của thế giới. Ông gợi ý rằng, thay vì đi vào chủ nghĩa hư vô hoặc chấp nhận thái độ cam chịu, chúng ta có thể đối mặt với sự phi lý bằng cách chấp nhận nó. Camus khẳng định rằng việc cuộc sống thiếu ý nghĩa khách quan không bắt buộc ta phải tuyệt vọng mà thay vào đó, nó mời gọi ta hãy sống trọn vẹn bất chấp chính sự phi lý đó. Một ẩn dụ cốt lõi mà Camus sử dụng để minh họa cho triết học này là huyền thoại Hy Lạp về Sisyphus. Sisyphus bị các vị thần kết án phải lăn một tảng đá lên đồi chỉ để nhìn nó lăn xuống, và phải lặp lại công việc khổ cực nhàm chán này mãi mãi, y như cuộc sống của ta hằng ngày. Camus diễn giải Sisyphus như một biểu tượng cho sức phục hồi của con người, hiện thân cho người anh hùng phi lý chấp nhận sự vô ích của nhiệm vụ nhưng vẫn kiên trì. Theo cách này, Camus đã kết luận với diễn ngôn nổi tiếng:

“Người ta phải tưởng tượng Sisyphus có hạnh phúc”.

Chủ nghĩa hiện sinh phi lý của Camus không phải là sự thụ động hay bi quan mà là việc thừa nhận những điều không chắc chắn và mâu thuẫn cố hữu của cuộc sống.

Ông ủng hộ một cuộc sống trong khoảnh khắc, nắm lấy tự do, đam mê và nổi loạn như những hình thức chống lại phi lý. Theo quan điểm của Camus, phản ứng thích hợp đối với sự phi lý là hãy sống cho có mục đích và mãnh liệt, tạo ra ý nghĩa của riêng ta trong một vũ trụ không có ý nghĩa nào.

Với dòng suy nghĩ đó, tôi tạm biệt những trang thơ Lê Chiều Giang với một cảm giác bất an, mặc dù tôi biết thơ của chị là “sự sống trong khoảnh khắc, nắm lấy tự do, đam mê và nổi loạn như những hình thức chống lại phi lý.” Thơ chị, lẽ tất nhiên, vì là thơ nên không vạch rõ cho tôi biết con đường giải thoát khỏi sự phi lý là gì. Tôi không bao giờ kỳ vọng điều đó trong thơ ca. Song, thốt nhiên, le lói bên cạnh sự tuyệt vọng tràn ứ, tôi bỗng thấy lấp lánh một tia nắng mong manh của hy vọng và của khát vọng:

Ta mê người

Trái tim liều mạng

Dốc hết giang san

Một môi cười

Thế giới?

Nhỏ.

Như vài chiếc lá

Giật mình. Ta

Chắc phải... Yêu thôi

(Liều mạng)

Những câu thơ cuối của Lê Chiều Giang trước khi sang trang giúp tôi có cái nhìn lạc quan hơn chút xíu về cuộc sống này. Và rất may, ta có tình yêu để hy vọng. Hy vọng cái gì thì thú thật với bạn, tôi không biết.

Trịnh Y Thư

[Trích trong ”Thơ của ba người Duyên, Chiều Giang và Khánh Minh]

Trịnh Y Thư

Nguồn: Tạp chí Ngôn Ngữ số 37, 1/5 2025

Cùng Tác Giả:

- Lê Chiều Giang, Người Phẫn Nộ Với Chính Mình Trịnh Y Thư Nhận định

- Trần Vũ - Phép tính của một nho sĩ Trịnh Y Thư Nhận định

- Tản văn, Tùy bút và Ký giống, khác nhau chỗ nào? Trịnh Y Thư Tản mạn

- Đại dịch COVID-19, đọc lại La Peste của Albert Camus Trịnh Y Thư Nhận định

- Trần Doãn Nho: Chữ Nghĩa - Văn Chương - Cuộc Đời Trịnh Y Thư Giới thiệu

- Điểm sách Butterfly Yellow/Bướm Vàng của Lại Thanh Hà Trịnh Y Thư Điểm sách

- Phỏng vấn Lại Thanhhà, tác giả cuốn tiểu thuyết Butterfly Yellow/ Bướm Vàng Trịnh Y Thư Phỏng vấn

- Lê Văn Khoa: Tiếng Ru Từ Đất Mẹ Trịnh Y Thư Nhận định

- Duềnh Quyên Trịnh Y Thư Tạp luận

- Phan Thị Trọng Tuyến: Kẻ bắc cầu quá khứ với hiện tại Trịnh Y Thư Nhận định