Con Đường Dương Nghiễm Mậu (Mai Thảo)Ad-21Ad-21 (Google - QC3) (Học Xá)
21-01-2013 | VĂN HỌC
Con Đường Dương Nghiễm Mậu
MAI THẢO
Share File.phpShare File
Nhà văn Dương Nghiễm Mậu (nhiếp ảnh gia Trần Cao Lĩnh)
Khoảng cuối thập niên 50 và bắc cầu sang đầu thập niên 60
– cây cầu đến nay còn soi bóng tuyệt đẹp trên dòng sông
đất nước – những tấm lòng đồng chí với những phá vỡ và
những làm mới của văn học và cho văn học, đã được liên
tiếp chứng kiến gần như trong cùng một thời điểm, hai
cuộc lên đường đi về những chân trời phía trước của một
thế hệ những người cầm bút ở miền Nam.
Lên đường thứ nhất khởi sự từ Lên Đường Lớn: từ hiệp
định chia đôi đất nước, từ Bến Hải và vĩ tuyến 17, theo
những bước chân trùng trùng của di cư một triệu. Đội ngũ
tiền phong của nó là Thanh Tâm Tuyền, Trần Thanh Hiệp,
Tô Thùy Yên, Quách Thoại, Nguyễn Sĩ Tế, Doãn Quốc Sỹ,
Cung Trầm Tưởng, Hoàng Anh Tuấn và Nguyên Sa,
những người trước vào từ miền Bắc, bài thơ thứ nhất viết
dưới những mái lều vải tạm trú của sinh viên, hai người
sau "viễn phương" hơn, lên khỏi những hầm rượu tả mạn
sông Seine, mới từ Pháp về. Những vì sao đầu này của một
vòm trời văn chương vừa dựng thoạt đầu là những lấp lánh
lẻ tẻ. Trên tờ Dân Chủ của Vũ Ngọc Các, tờ Đời Mới của
Nguyễn Đức Quỳnh, Trần Văn Ân, tờ Lửa Việt, Người
Việt của sinh viên Hà Nội di cư. Rồi sau cùng đến với
nhau thành một họp mặt chung trên tờ Sáng Tạo.
Lên đường thứ hai, đã thấp thoáng trong dấu chân lên
đường thứ nhất, nên có thể coi như một đồng hành, làm
một gờm thành đầy khí thế của những người viết trẻ, tất cả
đều ở tuổi hai mươi, và diễn đàn chính của họ là tờ Văn
Nghệ, chủ nhiệm Lý Hoàng Phong, anh ruột nhà thơ
Quách Thoại. Họ là Viên Linh, Trần Dạ Từ, Nhã Ca, Du
Tử Lê, Đỗ Quý Toàn, Trần Đức Uyển, là Nguyễn Thụy
Long, Nguyễn Nghiệp Nhượng. Và một người viết mới,
tuy cùng một lên đường với bằng hữu nhưng độc lập, tách
biệt, như đi một mình trên con đường riêng. Đó là Dương Nghiễm Mậu.
Những người của hai lên đường làm mới văn học nói trên,
đến nay tuy đã mấy chục năm, nhưng với phần lớn tôi đều
giữ được những kỷ niệm về lần đầu gặp mặt. Kỷ niệm với
mỗi người mỗi khác. Thanh Tâm Tuyền, căn gác xép ám
khói ở toà soạn Dân Chủ, hắn hỏi xin một điếu thuốc và tôi
tưởng hắn là thợ sắp chữ. Nguyên Sa, cái mũ trắng thầy
giáo, lần đầu tới Sáng Tạo, gọi tôi vào phòng trong dậy
một điệu nhảy swing. Cái áo thun cũ, cái quần xà lỏn của
Doãn Quốc Sỹ, bữa ăn trưa đãi tôi ở Đại Học Xá. Cung
Trầm Tưởng, cái cà-vạt đỏ chói, tóc đỏm dáng từng
sợi. Viên Linh mặt mày cau có giận dữ vì đến đưa thơ tôi
còn ngủ vùi, cửa toà báo treo tấm biển đi vắng. Trần Thanh
Hiệp không nhìn lên, vùi đầu vào cuốn tự điển to gấp hai
người Hiệp. Quách Thoại, cái anh chàng khả ố ngất
ngưởng ở tiệm ăn Thanh Thế, lần gặp đầu đã tự nhận là
vua thơ một thời. Nhưng kỷ niệm về lần thấy đầu, biết đầu
với Dương Nghiễm Mậu là vô tình và lý thú nhất, sau này
tôi kể chuyện lại, anh em còn cười lớn với nhau.
Nhớ đó là một buổi trưa rảnh rỗi, tôi ghé vào thăm một
diễn đàn bạn. Người bạn đang cắm cúi làm việc. Tôi kéo
ghế ngồi hút thuốc lá, thấy ở cạnh mình một cái sọt rác
đựng đầy những bản thảo gởi đăng không đăng và liệng bỏ
đi. Buồn tay tôi nhặt những tờ bản thảo bị xé bỏ ấy lên
coi. Cuối cùng và ở tận đáy cái sọt rác ấy là một bản thảo
truyện ngắn. Tôi đọc mấy dòng đầu, giật mình vì lối vào
truyện mạnh dạn, mới lạ, khác biệt hẳn với lối vào truyện
vòng vo ngập ngừng thường thấy ở những người viết mới.
Đọc tiếp mấy trang nữa; tôi hỏi người bạn: "Bỏ đi tất cả
đây à?" Người bạn không ngửng đầu lên: "Ừ, đã đọc rồi bỏ
không đăng" "Moi lấy đi được không?" "Để làm gì vậy?"
người bạn ngạc nhiên hỏi."Mặc moi" tôi nói, và cất cẩn
thận cái truyện ngắn bị vất bỏ ở một diễn đàn bạn vào túi
áo, trở về đăng ngay nó và nguyên văn không sửa một cái
dấu phẩy trên tờ Sáng Tạo số đang làm.
Người bạn tôi, chỉ biết thấy giá trị những tác giả đã thành danh, không thấy
được những hạt ngọc lóng lánh lăn ra từ những cõi viết còn
vô danh chưa tên tuổi đã liệng đi cái hạt ngọc văn xuôi ấy
là truyện ngắn Rượu Chưa Đủ, truyện đầu tay của một
người trẻ tuổi mới viết văn bấy giờ là Dương Nghiễm
Mậu. Hạt ngọc bị vất bỏ ấy và tôi đã tình cờ lượm được,
đúng là một hạt ngọc. Bao năm rồi không đọc lại tôi chẳng
thể nhớ hết từng chi tiết của truyện chỉ nhớ cái chàng nào
đó với bút hiệu Dương Nghiễm Mậu đã có ở Rượu Chưa
Đủ một đoạn văn kết thúc tuyệt hay. Đoạn văn tả người
anh đến đón em ở viện mồ côi. Hai anh em cùng mồ côi
cha mẹ từ sớm. Hai anh em đi lang thang một ngày trong
thành phố, không có một đồng xu nhỏ. Buổi chiều, trước
khi đưa em trở về viện, người anh dẫn em vào một công
viên, yên lặng lấy đất đắp thành những mô hình sông núi
quê hương, thầm nghĩ hai anh em trơ trọi giữa đời, thôi bầy
trò chơi đắp hình sông núi với em, để có được cùng em, dù
một cách rất tội nghiệp buồn rầu, một ý niệm về điểm tựa,
về nguồn gốc. Thật là chững chạc và cũng thật là cảm
động. Đó là truyện ngắn thứ nhất của Dương Nghiễm Mậu.
Sau này, ngắm nhìn một Dương Nghiễm Mậu đã nhanh
chóng nổi tiếng, đã có hàng chục tác phẩm được in ra, có
được thêm những nhận thức mới về cõi văn sáng rỡ một
tâm thức thời đại vô chừng nghiêm chỉnh hiếm thấy ở một
người viết trẻ, tôi vẫn mãi mãi nhớ đến hai đứa bé mồ côi
đắp hình sông núi quê hương trong sáng tác Rượu Chưa
Đủ tôi lượm được trong sọt rác một tòa báo của Mậu. Một
công viên vắng lặng. Công viên đó chính là hình ảnh con
đường văn chương Mậu đã mở ra và đi trên đó, một
mình. Những mô hình sông núi quê hương. Đứa nhỏ mồ
côi nghiêm chỉnh, sớm hiểu biết, ý thức trong truyện cũng
chính là Dương Nghiễm Mậu, đã đắp xong và rất hoàn
chỉnh, những mô hình sông núi cho cõi văn, cõi viết của mình.
Tuần lễ trước đây, ở một lá thơ của một người bạn thân gởi
sang từ Sàigòn, có một đoạn bạn tôi vắn tắt cho hay về
Dương Nghiễm Mậu sau 1975. Dương Nghiễm Mậu không
đi năm 1976, phải trình diện học tập cải tạo, bị giam ở trại
tập trung Phan Đăng Lưu Gia Định, hơn một năm sau được
thả về cùng một đợt với Hoàng Anh Tuấn, Nguyễn Hữu
Hiệu, Nhã Ca. Thư kể Mậu bây giờ làm việc ở một xưởng
sơn mài thành phố, vẫn sống cùng vợ con trong ngôi nhà
cũ vùng ngoại ô Trương Minh Ký, một đời sống từ lâu đã
biết làm cho đơn giản đến tận cùng khiến nghèo túng đến
mức nào cũng không còn là thảm kịch, và dẫu ở cảnh ngộ
nào cũng thư thái ung dung. Thư kể Mậu đi bộ
khoan thai trên hè phố, cái dù đen nơi tay, cái nhìn hóm
hỉnh, nụ cười tươi tắn. Đúng là Dương Nghiễm Mậu, vẫn
là Dương Nghiễm Mậu ấy, sau Rượu Chưa Đủ đến tìm tôi
và đưa thêm những truyện mới, những sáng tác mở đầu
cho sự nghiệp văn chương tốt đẹp này của Mậu đều được
trang trọng giới thiệu trên tờ Sáng Tạo Bộ Cũ và Bộ
Mới. Nụ cười tươi tắn, cái nhìn hóm hỉnh. Đúng là Dương
Nghiễm Mậu, độc lập một trời riêng, tách biệt một đường
riêng, phản chiếu trong văn viết và trong một tấm hình nổi
tiếng độc đáo của Trần Cao Lĩnh, Mậu nhắm mắt mỉm
cười dưới một mặt kim đồng hồ kim phút kim giờ cùng
ngộ nghĩnh rớt xuống.
Sau biến cố 1975, trước khi bị truy nã và do đó đứt hết liên
lạc bằng hữu, tôi còn gặp Dương Nghiễm Mậu nhiều lần.
Một lần ở cổng xe lửa số 6. Trời râm mát mà tác giả Địa
Ngục Có Thật vẫn chiếc dù đen trong tay, như một vật tùy
thân. Mừng rỡ đứng lại trò chuyện giữa tan hoang Cộng
Sản đã vào. Mậu cười nói với tôi: "Nhiều chuyện lạ lắm
sắp xảy ra, đây chỉ là bắt đầu và anh em mình sắp nhìn
thấy". Rồi kể là đã sắp đặt tức khắc xong xuôi đời sống. Đã
đơn giản còn cho đơn giản hơn nữa. Đã thu hẹp còn cho
thu hẹp hơn nữa. Để lúc nào phải đi thì đi.
Ít lâu sau, quả nhiên Dương Nghiễm Mậu đã "phải đi",
cùng với anh em văn nghệ sĩ miền Nam. Đi thẳng vào trại
tập trung Phan Đăng Lưu. Một lần khác, gặp trên hè đường
Tự Do, xế cửa nhà sách Xuân Thu. Mậu, một cây dù Tú
Xương, tay kia xách một túi giấy, nói ở trong là một cái
chăn len, đồ dùng quý nhất còn lại trong nhà, và Mậu đang
trên đường ra chợ trời Tôn Thất Đạm bán lấy ít tiền đem
về cho vợ mua gạo. Kể chuyện khốn quẫn mà cười thật
vui, nét mặt sinh hoạt, ánh mắt riễu cợt. Sau 1975, tôi đã
nhìn thấy ở nghệ sĩ ta một số bản lĩnh chói lòa. Những
phong thái trầm tĩnh, những bản ngã dũng liệt, trong
nghịch cảnh mới như một đường kiếm tuốt ra khỏi vỏ, mới
lấp lánh hiện hình. Nhưng tươi tắn, vững vàng và trong sự
trẻ trung đặc biệt, gần như không có tuổi, thì là Dương
Nghiễm Mậu thôi. Chỗ này là chỗ nói đến võ công thâm
hậu, đến tư duy đạt thành và kín thầm nhưng đoán thấy, sự
kiêu hãnh tuyệt của người nhà văn nơi Dương Nghiễm Mậu.
Lần sau cùng gặp, thời gian này Mậu vừa được trả tự do, là
chiếc dù đen hiền triết tôi nhìn thấy ở trước rạp chiếu bóng
Trương Minh Giảng. Lần đó, kẻ bên này đường, kẻ
bên kia, tôi đang bị truy lùng ráo riết, nên chỉ nhìn nhau
gật đầu, vẫy tay chào không ai đứng lại. Khoảnh khắc ngắn
ngủi nhưng tôi nhớ vừa đi vừa còn nhìn lại, nhìn cây dù
đen văn chương xa dần, lòng đầy quý mến.
Bạn hữu còn kể ít nhiều chuyện về hơn một năm lao tù của
Mậu ở Phan Đăng Lưu. Như về cái thái độ trầm tĩnh của
Mậu đã có một ảnh hưởng rất tốt đẹp với anh em cùng tù,
đặc biệt là với Nhã Ca, bao nhiêu năm vẫn trước sau kính
trọng Dương Nghiễm Mậu như một người anh lớn. Biết
Nhã Ca ngạo ngược nóng nảy, Mậu vắn tắt khuyên: "Cô
còn phải trở về nuôi tụi nhỏ", và kèm sát Nhã Ca trong
những buổi học tập kiểm thảo. Phải nên có thái độ nào cho
đúng, kiểm thảo như thế nào mới là khôn ngoan, an toàn,
nhất nhất Nhã Ca đều chịu nghe theo những chỉ dẫn của
anh "Dương Nghiễm Mậu". Một chuyện ngộ nghĩnh về
Phan Đăng Lưu: Buổi sáng hai anh em được trả tự do, Nhã
Ca có người đến đón ở cửa trại, Mậu không có ai, Nhã Ca
còn 5 đồng trong túi, Mậu không có một đồng nào. Nhã
đưa cả 5 đồng cho bạn, để đi xe. Mậu cầm tiền cười lớn:
"Anh là ông vua đi bộ ở Sàigòn, cần gì xe cộ nữa" và dùng
5 đồng của Nhã Ca ung dung vào quán uống cà phê. Chi
tiết này đủ cho thấy bản lĩnh Dương Nghiễm Mậu trong nghịch cảnh.
Một chuyện ngộ nghĩnh khác, vẫn về Phan Đăng
Lưu. Chẳng hiểu vì lý do nào cùng với Lê Xuyên, tác giả
Chú Tư Cầu, Mậu là một trong hai tù nhân văn nghệ bị
quản huấn bỏ quên lâu nhất. Mãi gần nửa năm sau, mới
được gọi tên. Cuộc thẩm vấn tức cười không thể tả được:
- Dương Nghiễm Mậu. Tên thật Phí Ích Nghiễm.
- Sao lại những hai tên?
- Một tên cha mẹ đặt. Một tên vì nghề nghiệp.
Quản huấn lắc đầu, Mậu không có một hồ sơ tội
phạm. Đành hỏi:
- Anh bị bắt vì tội gì?
- Tôi không biết.
- Vô lý. Phải có tội mới bị bắt. Anh làm nghề gì?
Mậu nửa đùa nửa thật:
- Nghề văn nghệ sĩ.
Tên quản huấn dốt nát chẳng hiểu nghề văn nghệ sĩ là cái
nghề quỷ gì, nhưng nét mặt rạng rỡ:
- Có thế chứ. Vậy tôi ghi vào hồ sơ tội trạng anh, anh nhớ
kỹ nhé, tội anh là tội văn nghệ sĩ.
Tội văn nghệ sĩ. Tếu thật. Nhưng cũng là sự thật. Tác
phẩm Dương Nghiễm Mậu, sau 1975, cũng bị đem ra trưng
bày tại phòng Triển Lãm Tội Ác Mỹ Ngụy như sách của
chúng tôi. Nội dung những tác phẩm Dương Nghiễm Mậu
cũng bị đem ra mổ xẻ và đả kích thậm tệ ở các lớp học, các
buổi họp và trên đài phát thanh Cộng Sản. Cái "tội văn
nghệ sĩ" do tên quản huấn dốt nát định cho Mậu ở buổi
thẩm vấn Phan Đăng Lưu, tôi biết. Mậu công nhận và còn
thầm công nhận mãi. Như một ở cùng cảnh ngộ với bằng
hữu. Như một tin tưởng vĩnh viễn ở chính mình, và qua
bản thân, ở văn chương. Văn chương với Dương Nghiễm
Mậu, mang ý nghĩa tốt đẹp nhất và toàn vẹn nhất của một
tự thành. Con đường đi vậy là trước sau thông suốt. Những
bước chân đi trên con đường ấy vậy là đã tới. Tôi vẫn nghĩ
trở lại cái truyện ngắn đầu tay Rượu Chưa Đủ của Dương
Nghiễm Mậu tôi nhặt được trong một cái sọt rác và đăng
lên một số Sáng Tạo năm nào. Đứa trẻ mồ côi im lặng đào
đất chơi trò đắp hình sông nước quê hương. Trò chơi tuyệt
vời ấy đã hoàn tất. Nó cũng là cái trò chơi chúng ta cùng
nhìn thấy là tuyệt vời và đã hoàn tất, bằng văn chương của
người viết văn đi một mình trên con đường mình là Dương Nghiễm Mậu.
Tin nhà đưa sang cho biết hiện giờ nhà văn Dương Nghiễm
Mậu đã trở thành công nhân một xưởng sơn mài thành
phố. Bằng hữu văn nghệ ở Sài Gòn gần như trên hết thảy
đã ngừng viết và đã phải đổi nghề. Để sống. Để
có lao động, để được yên thân. Nghe nói Nguyễn Thụy
Long đi đạp xích lô. Nghe nói Trần Lê Nguyễn bán sách
cũ. Nghe nói Nguyễn Đình Toàn nuôi thỏ nuôi gà ở làng
Báo Chí cũ. Tất cả đều dãi dầu, tất cả đều sương
nắng. Nghe những tin nhà về bạn bè, thấy lòng xót xa buồn
rầu, nhìn thấy những khổ cực đang chồng chất lên những
thân thể chữ nghĩa thất thế và đang phải sống giữa chế độ
hiện giờ của chúng ta. Riêng nghe tin Dương Nghiễm Mậu
bây giờ làm công nhân một xưởng sơn mài thành phố,
không hiểu sao tôi lại thấy vui vui và muốn cười. Có lẽ vì
Dương Nghiễm Mậu bao giờ cũng đến với tôi bằng khuôn
mặt đó. Khuôn mặt một người nhắm cả hai mắt lại, cho cái
nhìn trở thành cái nhìn bên trong, cái nhìn tâm hồn, và nụ
cười tủm tỉm hóm hỉnh là chân dung Mậu ở tấm hình chân
dung ngộ nghĩnh của Trần Cao Lĩnh. Cũng có lẽ vì tôi thấy
Mậu vững chãi nhất, chẳng phải buồn phiền và xót xa cho hắn.
Công nhân một xưởng sơn mài thành phố. Cây dù đen Tú
Xương. Đúng là cảnh "Sáng vác ô đi tối vác về" rồi
nhé. Dương Nghiễm Mậu! Những tấm sơn mài. Cây dù
bên cạnh. Tôi đang hình dung ra Dương Nghiễm Mậu ngồi
một mình một góc trong một xưởng thợ Cộng Sản, trước
những tấm sơn mài ấy. Muốn hỏi Mậu ở Việt Nam
nghìn dặm : "Những tấm sơn mài ấy có vẽ hình sông núi
quê hương?" Chắc là có. Chắc là có. Không trên tranh thì
trong tim, trong hồn, trong thức, trong ý. Và cái nền của
sơn thì vẫn là một con đường. Con đường đi qua đời sống.
Con đường đi qua văn chương. Con đường đẹp nhất, vì
con đường thẳng tắp. Con đường đẹp nhất, vì là con đường
một mình. Cuối cùng là đứa trẻ mồ côi trong truyện ngắn
đầu tay Rượu Chưa Đủ của Dương Nghiễm Mậu sự thực
không bao giờ mồ côi. Mồ côi là những kẻ khác kia.